Gepubliceerd op The Ledge - Inuksuk (http://inuksuk.theledge.be)

Home > Spijkers... > Macht > Machtsmisbruik

aug 1, 2013

Misbruik is steeds machtsmisbruik [1]

De Standaard van zaterdag 27 april 2013 besteedde aandacht aan de mishandelingen in katholieke tehuizen in de tweede helft van de vorige eeuw. Op maandag 13 mei kwam er nog een vervolg met de nodige aandacht voor de officiële meldingslijn 1712 (en neen het is louter toeval dat dit ook het geboortejaar van Jean Jacques Rousseau is – iets wat op zich verder ook niets met deze materie te maken heeft). De feiten waren al enkele decennia gekend. Dat Peter Adriaenssens zich publiekelijk afvraagt waarom hij van niets wist zegt meer over hem dan over de media. Je zou haast denken dat Peter indertijd op een andere planeet vertoefde. In het artikel werd trouwens verwezen naar het zwartboek dat in de jaren ’80 uitkwam en de artikels over de toenmalige toestand in Jeugdoase-Haasrode in de krant Het Volk. Niet dat met die wetenschap veel gebeurde… de C-zuil is altijd sterk geweest in het toedekken van stinkende potjes. Schrijnend is dat de slachtoffers nog eens dertig jaar hebben moeten wachten om de nodige aandacht te krijgen voor hun rechten.

Analyse

Onmiddellijk was er een rist deskundigen die hun analyse de wereld instuurde… Wat volgde was een oplijsting van factoren die dit soort toestanden in de hand had gewerkt: ongeschoold personeel, tekort aan visie rond uitbouw van de concrete dagdagelijkse zorg (de grote groepen, slaapzalen met tekort aan privacy,…) en ga zo maar door. In de loop der jaren is hierover heel wat studiewerk verricht. De artikels vormden een mooie gelegenheid om deze bevindingen nog eens op te sommen. De mishandelingsproblematiek is overigens geen louter ‘katholieke’ aangelegenheid, daar is iedereen het over eens. De affaire Vrij en vrolijk had in de jaren zeventig al voor de nodige commotie gezorgd. Tijd dus voor een ‘volwassen’ benadering van deze problematiek. En dat impliceert – naast de centrale aandacht voor de slachtoffers en hun rechten – ook een kritische analyse van de huidige situatie op de werkvloer.

Het is altijd de ander…

We zijn experts in het de vinger wijzen van zaken die ver van ons bed staan. De jaren 70 en 80 van de vorige eeuw worden weer vanonder het stof gehaald. Terecht overigens, want buiten een ‘schandalitis’ waarbij vooral de pers scoorde is er toen niet veel gebeurd. Het doet echter iets te veel denken aan de algemene verontwaardiging die opstak toen we in 1989 - na de val van Nicolae Ceaușescu - beelden te zien kregen van de Roemeense hulpverlening. Dat ook in ons eigen landje gelijkaardige toestanden zouden kunnen bestaan kwam niet bij ons op. Misschien moet ik toch eens neerschrijven welke ‘post-fatik’ elementen ik in de jaren ‘90 nog aantrof tijdens mijn korte tewerkstellingsperiode in het psychiatrisch centrum van Rekem[1].

Dat was toen of ginder ver weg, maar hier en nu bestaat dit niet (meer), lijkt de teneur. De hamvraag die elke voorziening zich momenteel moet stellen is of we het dan wel zoveel beter doen? En zo ja, welke garantie hebben we dat we dat zo kunnen houden? De eigen ervaring binnen de sector, de huidige sociaal-economische situatie en actuele maatschappelijke trends zijn niet echt geruststellend.

Vooruitgang

Er is vanzelfsprekend – en gelukkig maar – sprake van een positieve evolutie. De wetenschappelijke vooruitgang samen met een betere scholing van het personeel en een professionalisering van de zorg hebben geleid tot een menswaardigere hulpverlening. Om één concreet voorbeeld te nemen : de tijd dat ‘agressie’ nog benaderd werd met de matrak en andere ‘tegenagressie’ technieken ligt ver achter ons. Hoe je het ook draait of keert, psychofarmaca hebben wat dat betreft een humaniserende (neven)werking gehad. Geschoold personeel beheerst een breder gamma aan ‘reactiemogelijkheden’ en verstaat beter de kunst om middels gerichte observatie pro-actief te werken. Voorkomen is zoals steeds beter dan genezen. Gaandeweg werd de patiënt cliënt en sindsdien mag en kan hij (tot op zekere hoogte ?) mondig zijn. Misbruiken allerhande, tracht men te voorkomen door het invoeren van allerlei ‘procedures’ en ‘controle-instanties’. Cliënten hebben ook hun rechten. Kortom, een positief plaatje. Helaas is er ook een keerzijde aan de medaille en hebben heel wat van deze verworvenheden op langere termijn ook negatieve neveneffecten.

Neveneffecten

De overregularisatie bij het invoeren van procedures allerhande heeft ertoe geleid dat hulpverleners steeds vaker verleren om zelf na te denken. Door het klakkeloos volgen van procedures wil men zich vooral indekken tegen mogelijke kritiek. Het zich kwetsbaar opstellen in een zoektocht naar de best mogelijke begeleiding in individuele situaties is er vaak niet meer bij. De zorg wordt gestandaardiseerd en tegelijkertijd gedehumaniseerd. Dat het echte leven tot nader order nog steeds niet bestaat uit ‘standaardsituaties’ waarvoor een duidelijke ‘oplossing’ bestaat zijn we even uit het oog verloren. Efficiëntie is in die zin dodelijk. De dwangmatige aandacht voor efficiëntie is echter al lang geen louter top-down problematiek meer. Ook de ‘mondigen’ hebben zich bij de feiten neergelegd.

Maar ook vanuit eerder ‘onverwachte hoek’ zijn er problematiserende uitwassen. Zo is de syndicalistische tendens naar professionalisering van de zorg al te vaak doorgeslagen naar een louter opkomen voor de belangen van de werknemers – hier dus de hulpverleners - naar analogie van de profit-sector. Dat vakbonden er niet in slagen de eigenheid van de not for profit sector te vatten is onbegrijpelijk. Het getuigt van intellectuele luiheid (of onvermogen ?) om los te komen van de in de traditionele syndicale werking succesvolle methodieken. Tenzij je het aanleren en versterken van de ‘what’s in for me’-mentaliteit binnen not for profitsector als ‘emanciperend’ beschouwt.

Tenslotte is de ‘medicalisering’ van het bestaan naar de hele maatschappij doorgeslagen. Voor (bijna) alles bestaat er een pilletje… Wat niet past in het plaatje wordt ‘gemedicaliseerd’. Zo behoren ADHD en autisme tot de favoriete diagnoses (al probeert borderline momenteel ook een plaatsje in de eerste divisie te veroveren). Een wel heel merkwaardig fenomeen in een maatschappij die pretendeert op te komen voor diversiteit en aandacht voor minderheden.

(On)macht

En dan komen we bij de kern van het probleem. Steeds weer krijgen we te maken met eenzelfde strategie. In eerste instantie probeert men kritische geesten te ‘ridiculiseren’. Wie niet in het gareel loopt probeert men in eerste instantie belachelijk te maken. Niets nieuws onder de zon. Paul Feyerabend heeft met verve toegelicht hoe deze werkwijze binnen de academische wereld wordt gehanteerd[2]. Binnen de welzijnssector lusten ze er ook pap van. Wie toch vragen durft te stellen of er echt tegenin wil gaan mag het schudden. Zelf ben ik mij eens bij de directie moeten gaan verantwoorden omdat ik tijdens een teamvergadering de dienstdoende psychiater weerwoord gaf en zijn medicatievoorstel vergeleek met een ‘psychische’ dwangbuis. Een metafoor die overigens niet van mezelf kwam, maar die ik een andere psychiater (in een andere setting) had weten gebruiken. In de eerste plaats vond de directie het ‘aanmatigend’ dat ik mij binnen het team als gelijke van de psychiater gedroeg, en anderzijds wees men erop dat ik in deze niet bevoegd was, want niet medisch geschoold. De ‘klerikale’ hiërarchie werd met andere woorden vervangen door een ‘wetenschappelijke’ en de boerenwijsheid ‘schoenmaker blijf bij je leest’ werd tot absolute waarheid verheven. Hoe dit laatste in overeenstemming kon worden gebracht met het ‘wetenschappelijke’ blijft onduidelijk. Om de zaak niet nodeloos complex te maken volstaat het om hier te verwijzen naar de Popperiaanse falsificatietraditie. Het had veel weg van ‘oude wijn in nieuwe zakken’ waarbij het systeem een facelift onderging maar de resultaten niet wezenlijk anders waren.

De kern van het probleem zit echter dieper. De ‘hiërarchische’ strategie speelt subtiel in op emoties. Voor de meeste mensen volstaat een inspelen op de angst om het werk te verliezen. Voor zij die daar niet zo mee zitten (knelpuntberoepen hebben zo hun voordeel in het spel van vraag en aanbod) is inspelen op het gevoel dat je je cliënten niet in de steek mag of kan laten (want dan zijn ze wellicht nog slechter af) vaak afdoende. En voor wie ook dat niet helpt om hem min of meer in gareel te laten lopen is er de ultieme ‘ontslagtruuk’ waarbij je subtiel kan meegeven dat er voor dergelijk problematisch gedrag therapeutische opvang mogelijk is (neen dit verzinnen we niet maar wordt frekwent en subtiel gebruikt in dergelijke situaties). Jawel, ook hier speelt het absolutisùe van het medische denken door.

Daarmee is de cirkel rond en zitten we terug bij de aloude truuk om iemand zichzelf medeverantwoordelijk te laten voelen voor de problematische situatie waarin hij zich bevindt. Niet alleen de cliënt, maar ook – onwillig – personeel krijgt hiermee te maken. De onstuitbare ‘medicalisering’ van het bestaan leidt tot excessen[3].

Naast deze perverse – ingebakken – mentaliteit speelt ook de globale maatschappelijke situatie een niet te onderschatten negatieve rol. Zolang er voldoende geld is gunt men de ander het licht in de ogen. Van zodra de vetpotten opraken begint de miserie. Dan is het ieder voor zich[4]. En zoals zo vaak zijn het de kleintjes die in eerste instantie het gelag betalen. De afgelopen jaren zagen we steeds weer de maatschappelijke tendens om de kleintjes te ‘wurgen’. Grotere instellingen zijn weer ‘bon ton’. Niet alleen hebben een aantal kaderleden daar financieel voordeel bij, de verminderende betrokkenheid eigen aan grootschaligheid leidt tot nog meer procedures en ‘efficiënte’ werkmethodieken (het kernwoord is en blijft controle). Welke negatieve gevolgen dit met zich meebrengt hebben we elders op deze website reeds met concrete voorbeelden geïllustreerd.

Tenslotte moeten we ook nog even stilstaan bij de tendens om de zorgsector te beschouwen als een ‘opvangbak’ voor werklozen (bv: Ford-werknemers herscholen tot hulpverleners…). Hooguit stelt men zich de vraag welke ‘technieken’ of ‘procedures’ deze mensen moeten kennen en kunnen toepassen om in het werkveld te stappen. Je krijgt de indruk dat men er vanuit gaat dat iedereen dit werk kan doen. De overtuiging dat het een eenvoudige oplossing is om iemand van de ene lopende band naar een andere over te plaatsen vormt echter een impliciete belediging voor al wie expliciet voor de zorgsector kiest. Het geschifte sausje dat over dit alles wordt gegoten slaat overigens alles. Door niet verder te raken dan zinsneden als “Je krijgt zoveel liefde terug…” en aanverwante nonsens, bewijst men hooguit dat men niet begrepen heeft wat Freud met de overdracht bedoelde. Door op het niveau van ‘Ze zijn zo lief mijnheer’ te blijven steken, wordt echte vooruitgang in de zin van humanisering van het bestaan uitgesloten.

Kan (zelf)kritiek in de zachte sector ?

De kritiekloze acceptatie van dit korte termijn denken is hallucinant. Het is geen prettig verhaal want we zijn op deze manier de volgende generatie ‘probleemsituaties’ al volop aan het creëren. Het volstaat om de ‘verklaringsmodellen’ voor het vroegere machtsmisbruik aan de huidige situatie af te toetsen. In dit artikel hebben we geprobeerd een eerste – onvolledige – aanzet hiertoe te geven. Tot daar het verhaal van de post-68 generatie die met dossiers onder de arm de wereld ging verbeteren (de lange mars door de instellingen weet je wel) tot ze zelf volledig gerecupereerd werd. Maar wellicht moeten we ons oor bij de Franse historicus Fernand Braudel te luisteren leggen[5]. Hij stelde in zijn opus magnum dat het twee generaties vergde vooraleer de negatieve effecten van de industriële revolutie daadwerkelijk werden aangepakt. Als de geschiedenis zich in deze herhaalt zij we ongeveer halfweg wat de not for profit sector betreft. Nog één generatie op te offeren…

Epiloog

Door allerlei omstandigheden heeft het enkele maanden geduurd om deze analyse persklaar te krijgen. Ondertussen is de commotie weggeëbt. Verontwaardiging is een oppervlakkige en vluchtige emotie die kijk- en verkoopcijfers genereert: easy money. Hopelijk wordt er op de achtergrond verdergewerkt en raakt men verder dan de ‘acts and facts’. Indien dit niet lukt kunnen we binnen afzienbare tijd het gekende ritueel nog eens overdoen.

Nog even terug naar de aanleiding van dit artikel. “De katholieke zuil is nog altijd niet met heel haar verleden in het reine gekomen” aldus Peter Adriaenssens in De Standard. Mogen we zo vrij zijn om er op te wijzen dat dit voor de gehele sector geldt. Het is enkel mogelijk om met zichzelf in het reine te komen door niet alleen naar de gevolgen en de excessen van een beleid te kijken maar in één moeite door de eigen methodieken kritisch onder de loep te nemen en uit te zuiveren. Want in wezen is er niet zo veel veranderd, meer nog, de basisfilosofie werd behouden en verder verfijnd. De huidige sociaal economische als excuus-truus gebruiken getuigt van intellectuele luiheid. Juffrouw Wens en haar kompanen verwezen ook naar het gebrek aan financiële middelen[6]. Elders op deze website hebben we reeds aandacht besteed aan alternatieve benaderingen binnen (of deels buiten) het huidige economische discours. Als deze sector zich echt wil emanciperen, zal ze ook daar de handschoen moeten opnemen.

En begin nu niet opnieuw over die schoenmaker… want wat de huidige generatie economisten ervan gebakken heeft is ook niet om over naar huis te schrijven.

 



[1] Waar ik na mijn proefperiode overigens de hilarische negatieve evaluatie kreeg waarbij de verantwoordelijke ongeveer letterlijk het volgende stelde: ‘gij wilt hier werken, dat zijn we hier niet gewoon’ (waarna ik mocht beschikken en meteen een andere job zoeken).

[2] Feyerabend, P., Tegen de methode, Rotterdam, Lemniscaat, 2008, 384pp. Vertaling van Against Method, (third edition, 1993).

[3] Je hoeft niet in een totalitaire staat te leven om wie een andere mening is toegedaan en daarnaar handelt psychiatrisch te labelen, maar je moet het wel subtieler doen om er mee weg te komen.

[4] Und Gott gegen alle (ja we willen Werner Herzog nog eens eren…)

[5] Braudel, F., Beschaving, economie en kapitalisme (15de – 18de eeuw). Deel III De tijd van de wereld,  Amsterdam, Contact, 1990, p. 576 e.v.

[6] Zie http://www.canonsociaalwerk.eu/be/details.php?canon_id=127 [2]

 


Bron URL (modified on 07/08/2013 - 15:32): http://inuksuk.theledge.be/missm

Links
[1] http://inuksuk.theledge.be/missm
[2] http://www.canonsociaalwerk.eu/be/details.php?canon_id=127